Рэфератыўная работа па тэме

«Нацыяцальная мадэль свету ў беларусаў

і адлюстраванне яе ў розных пластах беларускай культуры »

студэнта 1 - ага курса

філасофска - эканамічнага факультэта

Пачабут А.М.

Мінск, 1996.

ПЛАН РЭФЕРАТА:

I. Мастацтва першабытнаабшчыннага ладу на тэрыторыі Беларусі.

II. Мастацтва Беларусі ў IV - XIII стст.

Дойлідства.

III. Мастацтва Беларусі ў XIII - XVI стст.

Абарончае дойлідства.

I. З’яўленне мастацтва ў жыцці чалавека адносіцца да далёкага

перыяду гісторыі, калі ён пачаў ствараць прадметы хатняга ўжытку і

прылады працы. У працэсе практычнай дзейнасці ў нашага продка пачало

абуджацца пачуццё прыгажосці. Яго прыцягвала гармонія навакольнага

прыроднага асяроддзя, чалавечага цела. У час палявання ён любаваўся

грацыёзным спрытам звера. Усё гэта не магло не адбіцца на прадметах

быту, якія вырабляў першабытны чалавек.

Сведчанне ранняй рамеснай дзейнасці на тэрыторыі сучаснай Беларусі -

старажытныя археалагічныя помнікі. Даследаванне прылад працы, выяўленых

пры раскопках, паказвае: гэта не толькі прадметы хатняга ўжытку, але

і ў пэўнай ступені творы прыкладнога мастацтва. Першыя прыкметы

ўзнікнення выяўленчага мастацтва ў Беларусі адносяцца да эпохі позняга

палеаліту­ ­- прыкладна 22 - 25 стст. назад. Пры даслядаванні стаянкі

першабытнага чалавека ў вёсцы Елісеевічы Бранскай вобласці знойдзена

шмат караляў з ракавінак і некалькі пласцінак з біўня маманта,

упрыгожаных геаметрычным арнаментам, невялікая пятнаццацісантыметровая,

выразаная таксама з біўня маманта, статуэтка жанчыны. Формы яе цела

перададзены выразна і пластычна, што сведчыць аб зарадженні ў

першабытнага чалавека рэалістычнага ўспрымання навакольнага свету.

У эпоху позняга палеаліту людзі пачалі актыўна ўпрыгожваць сваё цела

і адзення. Магчыма, у гэтым праявілася натуральная прагада прыгожага.

На стаянках верхняга Прыдняпроўя сустракаюцца падвескі з ракавін, з

прасвідраваных зубоў лісіцы, воўка, пацерачкі з вапняковых трубачак

марскіх чарвячкоў. Упрыгаженні дапаўняліся касцянымі трубачкамі,

арнаментаванымі падоўжанымі нарэзкамі. У эпоху неаліту (V-IV

тысячагоддзі да н. э.) асноўнымі дасягненнямі першабытнага чалавека

былі: выраб больш дасканалых - са шліфаванага каменя - прылад працы і

зброі, посуду з гліны, пражы з валакністых раслін.

З разлажэннем у першым тысячагоддзі да нашай эры першабытнабшчыннага

ладу ва ўсходніх славян пачынае мяняцца і характар іх гаспадарчай

дзейнасці. У сувязі з развіццём земляробства вялікае значэнне набывае

вытворчасць рамесных вырабоў. Здабыча і коўка жалеза адкрылі вялікія

магчымасці для развіцця кавальскага і ювелірнага рамёстваў.

Удасканаленне майстэрства рамеснікаў мела вялікае значэнне для развіцця

дэкаратыўнага - прыкладнога мастацтва. Тагачасныя рамяство і мастацтва

былі цесна звязаны. Нярэдка ў адной асобе выступаў і рамеснік, і

мастак.

Да часоў першабытнаабшчыннага ладу адносіцца зараджэнне манументальнай

скульпуры. Тэматыка яе вызначалася язычніцкай міфалогіяй.

У дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў, што насялялі тэрыторыю сучаснай

Беларусі, было даволі шмат язычніцкіх бажаствоў, якім яны пакланяліся

і прыносілі ахвяры, чые скульптуры стваралі. На жаль, большасць з

іх, асабліва драўляных, не захаваліся да нашага часу.

З прыняццем старажытнай Руссю хрысціянства ўсе язычніцкія ідалы былі

знішчаны. Да нас дайшло літаральна некалькі каменных выяў. Прыгадаем

тыя, што ўяўляюць найбольшую цікавасць. Чатырохтварны ідал, знойдзены

ў 1848 г. у раце Збруч, мае выгляд чатырохграннага слупа, завершанага

галавой з чатырма тварамі. Так званы «шклоўскі ідал» знойдзены ў

1963 г. на беразе ракі Серабранка - прытока Дняпра. Гэта

манументальная скульптура з пясчаніка мае вышыню 120 см і вагу 250

кг. Форма яе - цыліндрычная. Твар старажытнага бажества ўзбуйнены ў

параўнанні з фігурай. Вельмі абагульненыя формы надаюць скульптуры

манументальнасць. Такая прымітыўная апрацоўка, напрыклад, уласцівая

галаве антрапаморфнага ідала з каменя - ракушачніка вышынёй 46 см,

знойдзенага пры раскопках на ўскраіне Слоніма.

Язычніцкія культавыя выявы людзей і жывёл знойдзены і ў іншых

месцах Беларусі. Так, у развалінах старажытнага будынка ў Віцебску

адшукана залатая статуя язычніцкага бога. Другі від старажытных

манументальных скульптур - каменныя бабы. Найбольш цікавымі сярод іх

з’яўляліся фігуры жанчын, знойдзеныя у Слонімскім раёне. Там жа былі

выяўлены каменныя скульптуры гусака, гадзюкі і іншых жывёлін.

Найбольш старажытным адлюстраваннем першага тысячагоддзя да нашай эры

з’яўляецца фігурка з абпаленай гліны вышынёй 3,5 см, якая ўяўляе

старога з барадой, зачасанымі валасамі (знойдзена паблізу вёскі

Багушевічы Бярэзінскага раёна). Першабытнае мастацтва мае вялікае

пазнавальнае значэнне для вывучэння гісторыі культуры Беларусі.

II. Разглядаючы мастацтва Беларусі гэтага перыяду, неабходна

падкрэсліць яго непарыўную сувязь з культурай усёй Старажытнай

Русі, адзначыць характэрныя асаблівасці, уласцівыя менавіта беларускаму

мастацтву, своеасаблівасць нацыянальных помнікаў дойлідства.

Агульнасць культурных сувязей праўляецца ў адзінстве будаўнічай

тэхнікі і архітэктуры. Але пры едзінстве, што вынікае з традыцый

дойлідства Старажытнай Русі, архітэктура беларускіх зямель развівалася

ў некалькіх самастойных напрамках. Сведчанне гэтага - помнікі мясцовага

манументальнага дойлідства, якія захаваліся да нашага часу.

У эпоху Кіеўскай дзяржавы і феадальнай раздробленасці на тэрыторыі

сучаснай Беларусі шырока развіваецца горадабудаўніцтва. Згодна з

летапісам, у IX - XI стст. узніклі гарады: Полацк (862), Тураў (980),

Заслаўе (канец X ст.), Мінск і Орша (1067). У іх узводзяцца збудаванні

самага рознага прызначэння: княжацкія харомы, царквы, манастыры.

Да ліку самых старых гарадоў Беларусі належыць Полацк. Ранняе

паселішча ў раёне сучаснага Полацка ўзнікла на месцы ўмацаванага

валамі гарадзішча, размешчанага ў нізоўях прытока Заходняй Дзвіны -

Палоты. На мяжы X - XI стст. гэта ўжо быў добра ўмацаваны горад,

плошча дзяцінца якога дасягала 7 га.

Першым з ліку выдатных культавых збудаванняў Полацка і ўвогуле

заходніх абласцей Старажытнай Русі з’яўляецца Сафійскі сабор,

закладзены паміж 1044 і 1066 гг. Грэчаскае слова «сафія» літаральна

азначала «майстэрства, веды, мудрасць». Але хрысціянамі сэнс яго

тлумачыўся больш шырока і звязваўся, у прыватнасці, з ідэяй чалавечай

«аднадумнасці і супольнасці».

Узводзілі сабор усім мірам. Гэта быў галоўны будынак не толькі

сталіцы, але і ўсяго княства. У вачах жыхароў Полацкай зямлі

Сафійскі сабор сімвалізаваў іх аднадумнасць і еднасць. Аб

першапачатковым яго выглядзе захаваліся супярэчлівыя звесткі. У адных

крыніцах храм гэты называецца сямікупальным, у другіх - пяцікупальным.

У нашы дні ад старажытнага сабора засталіся асобныя часткі падмуркаў,

тры абсіды (гранёныя выступы будынка), склеп і часткі ўнутраных

слупоў. Фрагменты, што захаваліся, дазваляюць меркаваць, што ў мінулым

гэты помнік архітэктуры быў ў многім падобны на Кіеўскую Сафію, але

меў і некаторыя адрозненні. Адной з арыгінальных асаблівасцей

полацкакага сабора з’яўляюцца гранёныя абсіды. Ні ў Кіеве, ні ў

Ноўгарадзе такія абсіды не сустракаюцца. Таксама характэрная рыса храма

ў Полацку - адсутнасць абходных галерэй і вежаў. Дзякуючы гэтаму

вонкавы аб’ём збудавання выглядаў больш велічным і дынамічным.

У XVIII ст. гэты помнік архітэктуры поўнасцю перабудавалі: зніклі

купалы, з’явіліся дзве вежы на галоўным фасаде. Сабор быў

пераўтвораны ва уніяцкую базіліку.

Другі славуты архітэктурны помнік полацкай зямлі - Спаса - Ефрасінеўская

царква, пабудаваная паміж 1128 і 1156 гг. дойлідам Іаанам. Гэта

аднагаловая пабудова невялікага памеру, простага плана. Манументальнасць

яе знешняму выгляду надае ярусная вонкавая кампазіцыя. Узведзена

царква па загаду славутай Ефрасінні Полацкай. Збудаванне заняло

ганаровае месца ў гісторыі дойлідства і паклала пачатак распаўсюджанню

пірамідальна - шатровых храмаў у Расіі, на Украіне і ў Беларусі.

Выдатны помнік старажытнай манументальнай архітэктуры - Барысаглебская

царква XII ст., якая дагэтуль узвышаецца на Замкавай гары г. Гродна.

Сцены невялікага храма выкладзены з чырвонай цеглы. У іх умураваны

паліраваныя плоскія цёмна - чырвоныя камяні, а таксама керамічныя

пліты, пакрытыя глазурай жоўта - залатых і бірузова - зялёных таноў.

Амаль восемсот гадоў упрыгожваюць яны фасады пабудовы, але не

страцілі сакавітасці і чысціні колеру. Ствараецца ілюзія інкрустацыі

каштоўнымі каменямі. У скляпенні і верхнія часткі ўнутраных сцен былі

ўмураваны керамічныя гаршкі - галоснікі. Гэты дойлідскі прыём змягчаў

гук, забяспечваючы тым не менш добрую акустыку. Падлога храма была

пакрыта керамічнымі пліткамі зялёнага, жоўтага, і карычневага колеру,

што ўтваралі арнаментальны дыван вялікай мастацкай выразнасці.

Барысаглебская царква, размешчаная на высокім абрывістым беразе Нёмана,

захавалася не поўнасцю. Скляпенні яе і купал зніклі даўно, паўднёвыя

і частка заходняй сцяны абваліліся ў выніку апоўзня 1853 г.

Адным з найбольш значных помнікаў дойлідства раннефеадальнай эпохі на

тэрыторыі Беларусі была Благавешчанская царква у г. Віцебску (сярэдзіна

XII ст.). Гэты аднакупальны, трохабсідны храм размяшчаўся на левым

беразе Заходняй дзвіны. Архітэктура яго была простай, але выразнай:

сцены ажыўляліся толькі паўцыркульнымі кіламі і вертыкальнымі

лапаткамі. На жаль, зрайнаваны ён ужо ў наш час.

III. Да XIII ст. звесткі аб мураваных крапасных збудаваннях на

тэрыторыі Беларусі адсутнічаюць. Але ўжо ў перыяд феадальнай

раздробленасці і распаду Кіеўскай дзяржавы з’яўляюцца першыя мураваныя

збудаванні тыпу асобнай магутнай абарончай вежы, якая

абкружалася землянымі і драўлянымі ўмацаваннямі. Падобныя вежы - данжоны

ў VIII - XIV стст. былі пашыраныя таксама ў Польшчы, Скандынавіі,

Прыбалтыцы, паўночна - заходняй Русі, на Валыні. З розных крыніцаў

вядома пра вежы ў Полацку, Тураве, Гародне, Навагрудку, Бярэсці.

У раённым центре Камянец Брэсцкай вобласці да цяперашніх дзён

захавалася абаронна - вартавое збудаванне, вядомае як Белая Вежа.

Летапіс сведчыць, што ўзведзена яна майстрам Алексай пры дапамозе

мясцовых жыхароў у XIII стагодзі (паміж 1276 і 1288 гг.). Вежа

круглая з вонкавым дыяметрам 13,6 м пры таўшчыні сцен 2,5 м. Вышыня -

29,4 м. Пяць яе ярусаў злучаны паміж сабой унутранай лесвіцай. А з

трэцяга яруса можна было дабрацца да верхняй пляцоўкі таксама і па

каменных прыступках, што знаходзіліся ў тоўстых сценах. Агульная

плошча памяшканняў на ўсіх паверхах дасягала 300 кв. м., што дазваляла

ў час абароны размясціць шмат воінаў. Змураваныя з цэглы сцены крыху

нахіленыя ўнутр, не маюць звонку гарызантальных чляненняў і завершаныя

буйнымі зубцамі, адпаведнымі агульным прапорцыям вежы. У гэтым помніку

спалучыліся кампазіцыйныя, канструктыўныя і дэкаратыўныя прыёмы

раманскай архітэктуры з раннегатычнымі.

У другой палове XIII ст. узнікла новая дзяржава - Вялікае Княства

Літоўскае. У гэты час у беларускім дойлідстве з’яўляецца новы тып

манументальнага збудавання - замак, які спалучаў у сабе

жылыя і абарончыя функцыі, а таксама задачы грамадскага

прадстаўніцтва. Заходнія рубяжы ВКЛ аперазаў цэлы ланцуг мураваных

замкаў у Крэве, Лідзе, Медніках, Троках, Навагрудку, Гародне і

Вільні.

Па планіровачна - кампазіцыйным вырашенні адзначаныя замкі падзеляюцца

на два тыпы. Замкі ў Крэве і Лідзе, пабудаваныя ў першай палове

XIV ст., уяўляюць тып замка - кастэлі з рэгулярнай

формай плана і тучнымі землянымі ўмацаваннямі. Яны ўзведзеныя на

нізіннай мясцовасці на насыпным узвышшы і абкружаныя ровам з вадою.

Магутныя мураваныя сцены (вышынёй каля 12 м, таўшчынёй 2,75 м)

утваралі ў плане неправільны чатырохвугольнік, блізкі да квадрата.

Баявую моц сценаў, якія завяршаліся крытымі навяснымі галерэямі і

байніцамі, узмацнялі дзве квадратныя ў плане вуглавыя вежы,

размешчаныя па дыяганалі замкавага двара. Вежы ўяўлялі з сябе

лаканічныя прызматычныя аб’ёмы без вонкавых гарызантальных гляненняў,

накрытыя чатырохсхільнымі шатрамі. Унутры яны мелі некалькі ярусаў,

перакрытых крыжовымі і нярвюрнымі скляпеннямі. Дапаможныя службы

размяшчаліся ў драўляных пабудовах унутры двара ў адрозненне ад

рыцарскіх замкаў - канветхаўзаў, якія мелі па перыметры масіўныя

мураваныя будынкі з развітай сеткай памяшканняў.

Другі архітэктурны тып уяўляюць нерэгулярныя замкі ў

Навагрудку і Гародні, якія працягвалі развіваць традыцыі ўмацаваных

гарадзішчаў і дзядзінцаў старажытных гарадоў. Яны размяшчаліся на

натуральных узвышшах вышінёй 30 - 40 м і мелі ў плане паліганальную

форму, адпаведную рэльефу. Да канца XIV ст. аснову іх складалі

драўляныя сцены - гародні ў спалучэнні з адной магутнай мураванай

вежай, якія былі ўзведзеныя яшчэ ў XIII ст.

Пасля разгрому Тэўтонскага ордэна ў Грунвальдскай бітве (1410 г)

будаўніцтва замкаў агульнадзяржаўнага прызначэння скарацілася, але

беларускае дойлідства ў цэлым працягвала захоўваць абарончы характар.

На мяжы XV - XVI стст. пашыралася будаўніцтва прыватных замкаў

. Вышэйшым дасягненнем нацыянальнага ваенна - інжынернага мастацтва

пачатку XVI ст. з’яўляецца замак у Міры, які належаў старажытнаму

праваслаўнаму феадальнаму роду Іллінічаў. Магутныя сцены, якія

ўтвараюць амаль квадратны замкнёны двор, і пяць шматярусных вежаў

былі ўзведзены у 1506 - 1510 гг. Замак абкружалі штучныя земляныя

ўмацаванні - вал і роў, праз які перакінуты развадны мост. Сцены мелі

тры ўзроўні бою. У ніжняй частцы сценаў прарэзаны амбразуры для

гарматаў. На вышыні 8 м унутры сценаў ішла галерэя з ружэйнымі

байніцамі. Завяршала сцены баёвая пляцоўка, пакрытая зубчатым

парапетам. Вежы маюць аднолькавы прынцып кампазіцыйнай будовы.

Асаблівай магутнасцю вылучалася шасціярусная вежа - брама. Дэкаратыўнае

аздабленне помніка заснавана на спалучэнні адкрытай цаглянай муроўкі з

украпінамі камянёў і атынкаваных арачных нішаў, раструбай амбразур,

арнаментальных паясоў. Разнастайны прапарцыянальны лад і дэкор вежаў

надаюць замку непаўторны мастацкі вобраз.

Падобныя кампазіцыю, дэкор і фартыфікацыйныя элементы мелі

абарончыя царквы канца XV - пачатку XVI стст. у Полацку,

Супраслі, Сынковічах і Мураванцы. Заснавальнікам гэтага тыпу культавых

будынкаў з’явіўся, верагодна, Сафійскі сабор ў Полацку, які ў 1495 -

1501 гг. быў перабудованы і набыў абарончыя абрысы. Самабытная

архітэктура цэркваў - крэпасцей склалася на аснове знітавання структуры

руска - візантыйскага крыжова - купальнага храма і традыцыйных прыёмаў

мясцовага дойлідства. Найбольш выдатнымі помнікамі цэрквей - крэпасцей

лічацца цэрквы ў Сынковічах і Мураванцы.

Акрамя чатырохвежавых храмаў - крэпасцей да беларускай готыкі належаць

яшчэ некалькі старадаўніх культавых будынкаў, якія не маюць выяўленых

абарончых прыстасаванняў. Гэта найбольш раннія на беларускай зямлі

мураваныя касцёлы XV - XVI стст. у вёсках Ішкалдзь, Уселюб,

Гнезна, а таксама Барысаглебская царква ў Навагрудку. Ім уласцівыя

гатычная канструкція і мысцовы характар дэкору: нярвюрныя скляпенні,

контрфорсы, стральчастыя прыёмы, тоўстыя сцены, аздобленыя ўзорам з

атынкаваных арачных нішаў і цёмнай перапаленай цеглы.

Менавіта два помнікі беларускага абарончага дойлідства: замак у Міры

і царква - крэпасць у Сынковічах уключаныя ў каталог шэдэўраў

сусветнай архітэктуры.

Літаратура:

1. «Народная асвета» № 5, 6, 7 / 1994 г.